Yoshua 10
1 Ikawa Adonizedeki, mfalme wa Yerusalemu, alisikia kuwa Yoshua ameiteka Ai na ameiteketeza kabisa, kama alivyokwisha kufaya huko Yeriko na mfalme wake. Na alisikia jinsi ambavyo watu wa Gibeoni walivyofanya amani na watu wa Israeli na walikuwa wanaishi miongoni mwao.
Pea naʻe hoko ʻo pehē, ʻi he fanongo ʻe ʻAtoni-Seteki ko e tuʻi ʻo Selūsalema kuo maʻu ʻe Siosiua ʻa ʻAi, pea kuo ne fakaʻauha ʻaupito ia; hangē ko ia naʻa ne fai ki Seliko mo hono tuʻi, kuo pehē pe ʻene fai ki ʻAi mo hono tuʻi: pea koeʻuhi kuo fakalelei mo ʻIsileli ʻae kakai ʻo Kipione, pea kuo nau nonofo;
2 Watu wa Yerusalemu waliogopa sana kwasababu Gibeoni ulikuwa mji mkubwa, kama mmoja wa miji ya kifalme. Ilikuwa kubwa kuliko Ai, na watu wake wote walikuwa ni mashujaa wenye nguvu.
Naʻa nau manavahē lahi ai, he koeʻuhi ko e kolo lahi ʻa Kipione, ʻo hangē ha kolo ʻoe houʻeiki, pea koeʻuhi naʻe lahi ia ʻia ʻAi, pea ko e kau tangata kotoa pē ʻi ai ko e kau mālohi.
3 Hivyo Adonizedeki, mfalme wa Yerusalemu, alituma ujumbe kwa Hohamu, mfalme wa Hebroni, na kwa Piramu, mfalme wa Yarimuthi, na kwaYafia, mfalme wa Lakishi, na kwa Debiri, mfalme wa Eguloni:
Ko ia naʻe fekau ai ʻe ʻAtoni-Seteki ko e tuʻi ʻo Selūsalema kia Hoami ko e tuʻi ʻa Hepeloni, pea kia Pilami ko e tuʻi ʻo Samuti, pea kia Safia ko e tuʻi ʻo Lakisi, pea kia Tipa ko e tuʻi ʻo Ekeloni, ʻo pehē,
4 “Njooni kwangu na mnisaidie. Tuishambulie Gibeoni kwasababu wamefanya amani na Yoshua pamoja na watu wa Israeli.
“Mou haʻu ni kiate au, ʻo tokoni au, koeʻuhi ke tau taaʻi ʻa Kipione: he kuo fakalelei ia mo Siosiua pea mo e fānau ʻa ʻIsileli.”
5 Wafalme watano wa Waamori; mfalme wa Yerusalemu, mfalme wa Hebroni, mfalme wa Yarimuthi, mfalme wa Lakishi, na mfalme wa Eguloni walikwea, wao pamoja na majeshi yao yote. Walipanga sehemu yao kinyume na Wagibeoni na waliwashambulia.
Ko ia, ko e tuʻi ʻe toko nima ʻoe kau ʻAmoli, ko e tuʻi ʻo Selūsalema, ko e tuʻi ʻo Hepeloni, ko e tuʻi ʻo Samuti, ko e tuʻi ʻo Lakisi, ko e tuʻi ʻo Ekeloni, naʻe fakataha ʻakinautolu, ʻo ʻalu hake, ʻakinautolu mo ʻenau tau kotoa pē, ʻo ʻapitanga ʻi he ʻao ʻo Kipione, ko honau tauʻi ia.
6 Watu wa Gibeoni walituma ujumbe kwa Yoshua na kwa jeshi huko Giligali. Walisema, “Upesi! Msiuondoa mkono wenu kutoka kwa watumishi wenu. Kwaeni mje haraka na mtuokoe. Mtusaide, maana wafalme wote wa Waamori wanaoishi katika nchi ya milima wamekusanyika kwa pamoja ili watushambulie.
Pea naʻe fekau ʻe he kau tangata ʻo Kipione kia Siosiua ʻi he ʻapitanga ʻi Kilikali, ʻo pehē; “ʻOua naʻa ke fakatuai ho nima mei hoʻo kau tamaioʻeiki; ka ke ʻalu vave hake kiate kimautolu, ʻo fakamoʻui ʻakimautolu, pea tokoniʻi ʻakimautolu: he ko e ngaahi tuʻi kotoa pē ʻoe kau ʻAmoli ʻoku nofo ʻi he ngaahi moʻunga kuo nau kātoa kiate kimautolu ko homau tauʻi.”
7 “Yoshua alipanda kutoka Giligali, yeye na watu wote wa vita pamoja naye, na watu wote wapiganaji.
Pea naʻe ʻalu hake ai ʻa Siosiua mei Kilikali, ʻa ia, mo e kakai tau kotoa pē mo ia, mo e kau tangata mālohi kotoa pē mo e toʻa.
8 Yahweh akamwambia Yoshua, “Usiwaogope. Nimewatiwa wote katika mkono wako. Hakuna hata mmoja wao atakayeweza kuzuia mashambulizi yako.”
Pea naʻe folofola ʻa Sihova kia Siosiua, “ʻOua naʻa ke manavahē kiate kinautolu: he kuo u tukuange ʻakinautolu ki ho nima: ʻoku ʻikai ha tangata ʻe tokotaha ʻiate kinautolu te ne tuʻu ʻi ho ʻao.”
9 Baada ya kutembea usiku kucha kutoka Giligali, ghafla Yoshua aliwafikilia.
Ko ia naʻe haʻu ʻo hoko fakafokifā pē ʻa Siosiua kiate kinautolu, ʻo ʻalu hake ʻi he poʻuli mei Kilikali.
10 Na Yahweh alichanganya maadui mbele za Israeli - ambao waliwaua mauaji makubwa mno huko Gibeoni, na wale waliowafuata njiani iendayo Bethi Horoni, nao waliuwaua katika njia iendayo Azeka na Makeda.
Pea naʻe veuveuki ʻakinautolu ʻe Sihova ʻi he ʻao ʻo ʻIsileli, pea naʻe tāmateʻi ʻakinautolu ʻi he tā lahi ʻi Kipione, pea tuli ʻakinautolu ʻi he hala ʻoku ʻalu hake ki Pete-holoni, pea naʻe teʻia ʻakinautolu ʻo aʻu ki ʻAseka, pea ki Maketa.
11 Na walipokuwa wakikimbia mbio kutoka kwa Waisraeli, chini ya mlima kutoka Bethi Horoni, Yahweh alitupa mawe makubwa kutoka mbinguni juu yao wote katika njia iendayo Azeka, nao wakafa. Watu waliouawa kwa mawe walikuwa ni wengi zaidi kuliko wale waliouawa kwa upanga wa watu wa Israeli.
Pea naʻe hoko ʻo pehē, ʻi heʻenau hola mei he ʻao ʻo ʻIsileli, pea ʻi he hala ʻoku ʻalu hifo ki Pete-holoni, naʻe lī hifo ai ʻe Sihova mei langi, ʻae ngaahi maka lahi kiate kinautolu ʻo aʻu ki ʻAseka, pea naʻa nau mate ai: naʻe tokolahi hake ʻakinautolu naʻe mate ʻi he ʻuha maka ʻiate kinautolu naʻe tāmateʻi ʻe he fānau ʻa ʻIsileli ʻaki ʻae heletā.
12 Kisha Yoshua akamwambia Yahweh katika siku ambayo Yahweh aliwapa watu wa Israeli ushindi dhidi ya Waamori. Hiki ndicho Yoshua alichosema kwa Yahweh mbele ya Israeli. “Jua lisimame katika Gibeoni, na mwezi, usimame katika bonde la Aijaloni.”
Pea naʻe toki lea ʻa Siosiua kia Sihova ʻi he ʻaho ʻaia naʻe tukuange ai ʻe Sihova ʻae kau ʻAmoli ʻi he ʻao ʻoe fānau ʻa ʻIsileli, pea naʻe pehē ʻe ia ʻi he ʻao ʻo ʻIsileli kotoa pē, “Laʻā, ke ke tuʻumaʻu koe ki Kipione; pea ko koe, māhina, ʻi he teleʻa ʻo ʻAsaloni.”
13 Jua lilisimama, na mwezi ukaacha kwenda mpaka taifa lilipolipiza kisasi dhidi ya maadui zao. Je hili halikuandikwa katika Kitabu cha Yashari? Jua lilikaa katikati ya anga; halilkuzama kwa siku nzima hivi.
Pea naʻe tuʻumaʻu ʻae laʻā, pea naʻe tatali pe ʻae māhina, kaeʻoua ke ʻosi ʻae fai totongi ʻe he kakai ki honau fili. ʻIkai kuo tohi ʻae meʻa ni ʻi he tohi ʻa Sesa? Pea ko ia naʻe tuʻumaʻu ʻae laʻā ʻi he loto langi, pea naʻe ʻikai fakavave ke ʻalu hifo ia ʻi hono tatau nai mo e ʻaho kotoa.
14 Haijawahi kutokea siku nyingine kama hiyo kabla au baada yake, wakati Yahweh alipotii sauti ya mtu. Kwa kuwa Yahweh alikuwa akifanya vita badala ya Israeli.
Pea naʻe ʻikai ha ʻaho ʻo hangē ko ia ʻi muʻa pe kimui ʻo ia, koeʻuhi ke tokanga ʻa Sihova ki he leʻo ʻoe tangata: he naʻe tau ʻa Sihova koeʻuhi ko ʻIsileli.
15 Yoshua na Israeli yote pamoja naye walirudi kambini huko Giligali.
Pea naʻe liu mai ʻa Siosiua, mo ʻIsileli kotoa pē mo ia, ki he ʻapitanga ʻi Kilikali.
16 Basi wale wafalme watano walikuwa wametoroka na kujificha wao wenyewe katika pango huko Makeda.
Ka naʻe hola ʻae kau tuʻi ʻe toko nima ni, ʻo [nau ]fufū ʻakinautolu ʻi he ʻana ʻi Maketa.
17 Taarifa zilimfikia Yoshua kusema, “Wafalme watano wamepatikana wamejificha katika pango huko Makeda!”
Pea naʻe tala kia Siosiua, ʻo pehē, “Kuo ʻilo ʻae tuʻi ʻe toko nima kuo nau fufū ʻi he ʻana ʻi Maketa.”
18 Yoshua akasema, “Viringisheni mawe makubwa katika mlango wa pango na muweke wanajeshi hapo ili kuwalinda.
Pea pehē ʻe Siosiua, “Tekaʻi ʻae ngaahi maka lalahi ki he ngutu ʻana, pea fakanofo ki ai ʻae kau tangata ke leʻohi ʻakinautolu:
19 Msibaki na kukaa nyie wenyewe. Bali wafuatilieni maadui zenu na kuwashumbulia kutokea kwa nyuma. Msiwaruhusu kuingia katika miji yao, kwa kuwa Yahweh Mungu wenu amewatia katika mkono wenu.”
Pea ʻoua naʻa mou tatali, kae tuli ki homou ngaahi fili, pea taaʻi honau muifononga; ʻoua naʻa mou tuku ʻakinautolu ke hū ki heʻenau ngaahi kolo: he kuo tuku ʻakinautolu ʻe Sihova ko homou ʻOtua ki homou nima.”
20 Yoshua na wana Waisraeli walikuwa wamemaliza kuwaua kwa mauaji makubwa sana, mpaka pale walipokuwa wameteketezwa kabisa; watu wachache tu walipona waliotoroka walifika miji ya ngome.
Pea naʻe hoko ʻo pehē, ʻi he fakaʻosi hono taaʻi ʻakinautolu ʻe Siosiua mo e fānau ʻa ʻIsileli, ʻi he tāmateʻi lahi ʻaupito, kenau ʻauha ai, naʻe hū ʻakinautolu naʻe hao ki he ngaahi kolo mālohi.
21 Kisha jeshi lote lilirudi kwa Yoshua likiwa na amani katika kambi huko Makeda. Na hakuna hata mmoja aliyethubutu kusema hata neno moja kinyume na watu wa Israeli.
Pea naʻe liu mai ʻae kakai kotoa pē ki he ʻapitanga kia Siosiua ʻi Maketa ʻi he fiemālie: naʻe ʻikai lea kovi ha tokotaha ki he fānau ʻa ʻIsileli.
22 Kisha Yoshua akasema, “Fungueni mlango wa pango, watoeni nje na waleteni kwangu hawa wafalme watano.”
Pea toki pehē ai ʻe Siosiua, “Toʻo ʻae ngutu ʻana, ʻo ʻomi ʻae tuʻi naʻe toko nima kiate au mei he ʻana.”
23 Walifanya kama Yoshua alivyosema. Waliwaleta wafalme watano kutoka katika pango - mfalme wa Yerusalemu, mfalme wa Hebroni, mfalme wa Yarmuthi, mfalme wa Lakishi na mfalme wa Egloni.
Pea naʻa nau fai ia, ʻo ʻomi kituʻa kiate ia ʻae tuʻi ko ia ʻe toko nima mei he ʻana, ko e tuʻi ʻo Selūsalema, mo e tuʻi ʻo Hepeloni, mo e tuʻi ʻo Samuti, mo e tuʻi ʻo Lakisi, mo e tuʻi ʻo Ekeloni.
24 Na walipowaleta wafalme kwa Yoshua, alimwita kila mtu wa Israeli, na aliwaambia maakida wa wanajeshi waliokuwa wameenda vitani pamoja naye “Kanyageni miguu yenu juu ya shingo zao.” Basi walikuja na kukanyaga miguu yao juu ya shingo zao.
Pea naʻe hoko ʻo pehē, ʻi heʻenau ʻomi ʻae ngaahi tuʻi na kia Siosiua, naʻe fekau ʻe Siosiua ki he kau tangata kotoa pē ʻo ʻIsileli, ʻo ne pehē ki he ngaahi ʻeiki ʻoe kautau ʻaia naʻe ʻalu mo ia, Mou ʻunuʻunu mai, pea ʻai homou vaʻe ki he kia ʻoe ngaahi tuʻi ni. Pea naʻa nau ʻunuʻunu mai pea naʻe ʻai honau vaʻe ki honau kia.
25 Kisha akawaambia, 'Msiogope wala kufadhaika. uwe na moyo mkuu na jasiri. Na hiki ndicho Mungu atakachokifanya kwa maadui wenu wote ambao mtapigana nao'.
Pea naʻe pehē ʻe Siosiua kiate kinautolu, “ʻOua naʻa mou manavahē, pea ʻoua naʻa mou lilika, ka mou mālohi, pea lototoʻa: he koeʻuhi ʻe fai pehē pē ʻe Sihova ki homou ngaahi fili ʻaia ʻoku mou tauʻi.”
26 Kisha Yoshua akawashambulia na kuwaua wafalme. Aliwatundika wote watano juu ya miti. Waliwatundika juu ya miti hata jioni.
Pea hili ia naʻe taaʻi ʻe Siosiua ʻakinautolu, ʻo tāmateʻi, pea ne tautau ʻakinautolu ki he ʻakau ʻe nima: pea naʻe tautau ai pe ʻakinautolu ki he ʻakau ʻo aʻu ki he efiafi.
27 Ilipokuwa jioni, Yoshua alitoa maagizo, nao waliwashusha chini ya miti na kisha wakawatupa katika pango ambalo walikuwa wamejificha wao wenyewe. Waliweka mawe makubwa juu ya mlango wa pango. Mawe hayo yapo pale hadi leo hii.
Pea naʻe hoko ʻo pehē, ʻi he feituʻu efiafi ʻoe tō ʻae laʻā, naʻe fekau ʻe Siosiua, pea naʻa nau tuku hifo ʻakinautolu mei he ngaahi ʻakau, pea naʻe lī ʻakinautolu ki he ʻana ʻaia naʻe fufū ai ʻakinautolu, pea naʻe hili ʻae ngaahi maka lalahi ki he ngutu ʻana, pea ʻoku kei ai ni.
28 Na kwa namna hii, katika siku hiyo Yoshua aliuteka mji wa Makeda na aliwaua watu wote huko kwa upanga, pamoja na mfalme wake. Aliwateketeza wote kabisa pamoja na kila kiumbe hai kilichokuwa huko. Hakuna hata mmoja aliyesalia. Alichomfanyia mfalme wa Makeda ni sawa sawa na kile alichokuwa amemfanyia mfalme wa Yeriko.
Pea naʻe kapa ʻe Siosiua ʻi he ʻaho ko ia ʻa Maketa, ʻo ne taaʻi ʻaki ia ʻae mata ʻoe heletā, mo e tuʻi ʻo ia naʻa ne fakaʻauha, ʻakinautolu, mo e kakai kotoa pē naʻe ʻi ai naʻe ʻikai tuku ʻe ia ha tokotaha ke toe pea naʻe fai ʻe ia ki he tuʻi ʻo Maketa ʻo hangē ko ʻene fai ki he tuʻi ʻo Seliko.
29 Yoshua na Israeli wote waliipita Makeda na kufika Libna. Na huko waliingia katika vita dhidi ya Libna.
Pea naʻe ʻalu ai ʻa Siosiua mei Maketa, mo ʻIsileli kotoa pē mo ia, ki Lipina, ʻo ne tauʻi ʻa Lipina:
30 Yahweh pia aliitia katika mkono wa Israeli pamoja na mfalme wake. Yoshua alishambulia kila kiumbe hai ndani yake kwa upanga. Hakuacha hai hata mtu mmoja. Alichomfanyia mfalme ni sawa sawa na kile alichokuwa amemfanyia mfalme wa Yeriko.
Pea naʻe tukuange foki ia ʻe Sihova, mo hono tuʻi ki he nima ʻo ʻIsileli; pea ne taaʻi ʻaki ia ʻae mata ʻoe heletā, mo e kakai kotoa pē naʻe ʻi ai naʻe ʻikai tuku ʻe ia ha niʻihi ke toe ʻi ai ka naʻe fai ki hono tuʻi ʻo hangē ko ia naʻe fai ki he tuʻi ʻo Seliko.
31 Baadaye Yoshua na Israeli wote pamoja naye walipanda kutoka Libna na kwenda Lakishi. Alipiga kambi karibu yake na wakafanya vita dhidi yake.
Pea naʻe ʻalu ʻa Siosiua mei Lipina, mo ʻIsileli kotoa pē mo ia, ki Lakisi, ʻo ne ʻapitanga ki ai, ʻo ne tauʻi ia:
32 Yahweh aliitia Lakishi katika mkono wa Israeli. Yoshua aliiteka katika siku ya pili. Alishambulia kwa upanga kilia kiumbe hai kilichokuwa ndani yake, kama vile aliyokuwa amefanya huko Libna.
Pea naʻe tukuange ʻe Sihova ʻa Lakisi ki he nima ʻo ʻIsileli, ʻaia naʻa ne kapa ia ʻi hono ua ʻoe ʻaho, ʻo ne taaʻi ʻaki ia ʻae mata ʻoe heletā, mo e kakai kotoa pē naʻe ʻi ai, ʻo hangē ko ia kotoa pē naʻa ne fai ki Lipina.
33 Kisha Horamu, mfalme wa Gezeri alikwea ili kuisaida Lakishi. Yoshua alimshambulia yeye na jeshi lake mpaka pale ambapo hapakuwa na mtu hata mmoja aliyesalia.
Pea naʻe haʻu ʻa Holami ko e tuʻi ʻo Kesa ke tokoni ʻa Lakisi; pea taaʻi ia ʻe Siosiua mo hono kakai, pea naʻe ʻikai tuku ʻe ia ha niʻihi kiate ia ke toe.
34 Baada ya hapo, Yoshua na Israeli wote walitoka Lakishi na kwenda Egloni. Walipiga kambi karibu yake na kisha wakafanya vita dhidi yake,
Pea naʻe ʻalu ʻa Siosiua mei Lakisi ki Ekeloni, mo ʻIsileli kotoa pē mo ia pea nau ʻapitanga ki ai, ʻo tauʻi ia:
35 na siku hiyo hiyo wakaiteka. Waliupiga kwa upanga na waliteketeza kila mtu ndani yake kama vile Yoshua alivyofanya huko Lakishi.
Pea naʻa nau lavaʻi ia ʻi he ʻaho ko ia ʻo taaʻi ʻaki ia ʻae mata ʻoe heletā, mo e kakai kotoa pē naʻe ʻi ai, naʻa ne fakaʻauha ʻakinautolu ʻi he ʻaho ko ia, ʻo hangē ko ia kotoa pē naʻa ne fai ki Lakisi.
36 Kisha Joshua na Israeli wote wakatoka Egloni na kwenda Hebroni. Wakainua vita dhidi yake.
Pea naʻe ʻalu ʻa Siosiua mei Ekeloni, mo ʻIsileli kotoa pē mo ia, ki Hepeloni pea nau tauʻi ia;
37 Waliuteka mji na kuwaua kwa upanga watu wote ndani yake pamoja na mfalme wake, kujumuisha na vijiji vyote vilivyoizunguka. Waliteketeza kabisa kila kiumbe hai ndani yake, hawakuacha hata mtu mmoja aliyesalia, ni sawa sawa na vile Yoshua alivyoitenda Egloni. Aliiteketeza kabisa, na kila kiumbe hai ndani yake.
Pea nau lavaʻi ia, ʻo taaʻi ʻaki ia ʻae mata ʻoe heletā, mo hono tuʻi, mo hono ngaahi kolo, mo e kakai kotoa pē naʻe ʻi ai: naʻe ʻikai tuku ʻe ia ha niʻihi ke toe, kae hangē ko ia naʻa ne fai ki Ekeloni; naʻe fakaʻauha ʻaupito ia, mo e kakai kotoa pē naʻe ʻi ai.
38 Baada ya hapo, Yoshua alirudi pamoja na jeshi lote la Israeli pamoja naye, wakasafiri kwenda Debiri na kufanya vita dhidi yake.
Pea naʻe liu mai ʻa Siosiua, mo ʻIsileli kotoa pē mo ia, ki Tipa; ʻo tauʻi ia:
39 Aliuteka mji na mfalme wake, pamoja na vijiji vyake vya jirani. Waliwaua wote kwa upanga na waliteketeza kila kiumbe hai ndani yake. Joshua hakuacha hata mmoja hai, kama alivyokuwa amefanya kwa Hebroni na mfalme wake, na kama alivyokuwa amefanya kwa Libna na mfalme wake.
Pea naʻa ne lavaʻi ia, mo hono tuʻi, mo e ngaahi kolo kotoa pē ʻi ai; pea naʻa nau taaʻi ʻakinautolu ʻaki ʻae mata ʻoe heletā, pea fakaʻauha ʻae kakai kotoa pē naʻe ʻi ai; naʻe ʻikai tuku ʻe ia ha niʻihi ke toe: hangē ko ia naʻa ne fai ki Hepeloni, naʻe pehē ʻene fai ki Tipa, pea ki hono tuʻi; hangē ko ia foki naʻa ne fai ki Lipina, pea ki hono tuʻi.
40 Yoshua aliishinda nchi yote, nchi ya milima, Negevu, nchi, nchi ya tambarare na nchi ya miteremko. Hakuna hata mfalme moja aliyebaki hai kati ya wafalme wake wote. Kwa kweli aliteketeza kila kiumbe hai, kama ambavyo Yahweh, Mungu wa Israeli alivyomwaagiza.
Naʻe pehē ʻae taaʻi ʻe Siosiua ʻae fonua kotoa pē ʻoe ngaahi moʻunga, pea mo e potu tonga, pea mo e tafangafanga, mo e ngaahi matavai, pea mo honau ngaahi tuʻi kotoa pē: naʻe ʻikai tuku ʻe ia ha niʻihi ke toe, ka naʻe fakaʻauha ʻakinautolu kotoa pē naʻe mānava, ʻo hangē ko e fekau ʻa Sihova ko e ʻOtua ʻo ʻIsileli.
41 Yoshua aliwaua kwa upanga kutoka Kadeshi Barnea hadi Gaza, na nchi yote ya Gosheni hata Gibeoni.
Pea naʻe taaʻi ʻakinautolu ʻe Siosiua mei Ketesi-pania ʻo aʻu ki Kesa, mo e fonua kotoa pē ʻo Koseni ʻo aʻu ki Kipione.
42 Yoshua aliwateka wafalme wote hawa na nchi zao kwa wakati mmoja, kwasababu Yahweh, Mungu wa Israeli, alipigana kwa ajili ya Israeli.
Pea ko e ngaahi tuʻi ni mo honau fonua naʻe maʻu ʻe Siosiua ʻi he kuonga pe taha, he ko Sihova ko e ʻOtua ʻo ʻIsileli naʻa ne tau maʻa ʻIsileli.
43 Baada ya hayo Yoshua na Waisraeli wote pamoja naye, walirudi katika kambi huko Gilgali.
Pea naʻe liu mai ʻa Siosiua, mo ʻIsileli kotoa pē mo ia, ki he ʻapitanga ʻi Kilikali.
