Przysłów 24
1 Nie naśladuj ludzi złych, ani żądaj przebywać z nimi;
Do not envy evil people; do not desire to associate with them,
2 Albowiem serce ich myśli o drapiestwie, a wargi ich mówią o uciśnieniu.
because they are [constantly] thinking about acting violently, and whenever they speak [MTY], they talk about (causing trouble/hurting someone).
3 Mądrością bywa dom zbudowany, a roztropnością umocniony.
People make good houses (OR, families) by doing what is wise, and they make their houses (OR, families) strong by [heeding] good advice.
4 Zaiste przez umiejętność komory napełnione bywają wszelakiemi bogactwami kosztownemi i wdzięcznemi.
By using good sense, [they are able to buy] valuable and beautiful things and put them in the rooms of their houses.
5 Człowiek mądry mocny jest, a mąż umiejętny przydaje siły.
Being wise is better than being strong/powerful; those who know [many things can accomplish more] than those who are [very] strong.
6 Albowiem przez mądrą radę zwiedziesz bitwę, a wybawienie przez mnóstwo radców mieć będziesz.
Leaders can fight battles if they have wise advisors, and they win those battles if they have many good advisors.
7 Wysokie są głupiemu mądrości; w bramie nie otworzy ust swoich.
Foolish people cannot understand wise sayings/talk; at public meetings they are not [able to] say anything [that is useful].
8 Kto myśli źle czynić, tego złośliwym zwać będą.
Those who are [always] planning to do evil things will be called troublemakers.
9 Zła myśl głupiego jest grzechem, a pośmiewca jest obrzydliwością ludzką.
It is sinful to plan to do foolish things, and people hate those who make fun of [everything that is good].
10 Jeźli będziesz gnuśnym, tedy w dzień ucisku słaba będzie siła twoja.
If you [act as though] you are helpless when you have troubles, you are [truly very] weak.
11 Wybawiaj pojmanych na śmierć; a od tych, którzy idą na stracenie, nie odwracaj się.
[If it is unjustly decided] that someone must be executed, [try hard to] rescue them [DOU].
12 Jeźli rzeczesz: Otośmy o tem nie wiedzieli; izali ten, który waży serca, nie rozumie? a ten, który strzeże duszy twojej, nie rozezna? i nie odda człowiekowi według uczynków jego?
If you say, “I did not know anything about it, [so (it is not my concern/I did not try to help him)],” remember that God knows what we have done, and he knows what we were thinking [IDM, RHQ], and he will certainly [RHQ] repay us as we deserve for what we have done or for not doing what we should have done.
13 Jedz miód, synu mój! bo dobry, i plastr słodki podniebieniu twemu;
My child/son, eat honey, because it is good [for you]; the honey that drips from honeycombs tastes [very] sweet.
14 Tak umiejętność mądrości duszy twojej, jeźliże ją znajdziesz; onać będzie nagrodą, a nadzieja twoja nie będzie wycięta.
Similarly, being wise is good for your soul; if you become wise, you will be [happy in] the future, and [God] will certainly [do for you what you are] confidently expecting him to do [LIT].
15 Nie czyń zasadzki, niezbożniku! na przybytek sprawiedliwego, a nie przeszkadzaj odpocznieniu jego.
Do not be like wicked people who [hide and] wait to break into the houses of righteous/good [people] and rob/steal things.
16 Bo choć siedm kroć upada sprawiedliwy, przecie zaś powstaje; ale niezbożni wpadną w nieszczęście.
[Even if] good people fall down seven/many times, they [always] stand/get up again, but when a disaster happens to wicked [people], it ruins/destroys them.
17 Gdy upadnie nieprzyjaciel twój, nie ciesz się; i gdy się potknie, niech się nie raduje serce twoje;
Do not be happy when something bad happens to one of your enemies; do not rejoice when he stumbles and falls,
18 Aby snać nie ujrzał Pan, a nie podobałoby się to w oczach jego, i odwróciłby od niego gniew swój na cię.
because Yahweh will know what you are thinking, and he will not like it, and [as a result] he will not punish that enemy of yours.
19 Nie gniewaj się dla złośników, ani się udawaj za niepobożnymi;
Do not become angry/upset about those who do what is evil, and do not [SYN] envy them,
20 Boć nie weźmie złośnik nagrody; pochodnia niepobożnych zgaśnie.
because [nothing good] will happen to wicked people; they are [like] a lamp that will soon be extinguished [MET].
21 Synu mój! bój się Pana i króla, a z niestatecznymi nie mięszaj się;
My child/son, revere Yahweh and [also] honor the king, and do not associate with people who want to rebel against either of them,
22 Boć znagła powstanie zginienie ich, a upadek obydwóch któż wie?
because those people will suddenly experience disasters; and no one knows [RHQ] what great disasters that God or the king can cause to happen to them.
23 I toć też mądrym należy: wzgląd mieć na osobę u sądu, nie dobra.
Here are more things that wise [people] have said: It is wrong for judges to decide matters unfairly [IDM].
24 Tego, który mówi niepobożnemu; Jesteś sprawiedliwy, będą ludzie przeklinać, a narody się nim brzydzić będą.
If they say to people who are guilty, “You (are innocent/have not done something that is wrong),” [even] people in other nations will curse and despise them,
25 Ale którzy go karzą, szczęśliwi będą, a przyjdzie na nich błogosławieństwo każdego dobrego.
but if judges say that guilty people must be punished, things will go well for those judges, and (they will receive blessings/God will bless them).
26 Pocałują wargi tego, co mówi słowa prawdziwe.
Those who answer others honestly show that they are truly their friends [IDM].
27 Rozrządź na polu robotę twoję, a sprawuj pilnie rolę swoję; a potem będziesz budował dom twój.
First, do the work [that needs to be done] outside [your house], and prepare your fields, [and then plant things], and after you finish doing that, build your house.
28 Nie bądź świadkiem lekkomyślnym przeciw bliźniemu swemu, ani czyń łagodnych namów wargami swemi.
[In the courtroom] do not testify against someone when you have no reason to do that, and do not [try to] deceive [people] by what you say [MTY].
29 Nie mów: Jako mi uczynił, tak mu uczynię; oddam mężowi temu według uczynku jego.
Do not say, “I will do to him what he did to me; I will pay him back for [the bad things that] he did to me.”
30 Szedłem przez pole męża leniwego a przez winnicę człowieka głupiego;
One day I walked by the vineyards of a lazy man, a man who did not have good sense.
31 A oto porosła wszędzie ostem; pokrzywy wszystko pokryły, a płot kamienny jej rozwalił się.
I was surprised to see that the fields were full of all kinds of thorny bushes, and the stone wall [around the garden] had (collapsed/fallen down).
32 Co ja ujrzawszy złożyłem to do serca mego, a widząc to wziąłem to ku przestrodze.
When I saw that, I thought about it, and I learned this:
33 Trochę się prześpisz, trochę podrzemiesz, trochę złożysz ręce, abyś odpoczywał;
[If you spend a lot of time] sleeping and napping and folding your hands while you rest,
34 A wtem ubóstwo twoje przyjdzie jako podróżny, a niedostatek twój jako mąż zbrojny.
[soon] you will become poor; [it will be as though] [PRS, SIM] a bandit who had a weapon in his hand [attacked you and stole all that you had].
