< Mak 12 >
1 Mach, Jisasɨv ndɨŋ ondo ake ya ahɨmb akŋ han kamar. Wɨram emŋgav kɨrɨpa nor yambɨnsɨndɨnd war uimɨr amar. Ui imbɨz han ŋakare mɨn ohɨra awamɨr amar. f Ave mbɨ wɨram kɨrav war mban wehɨrehɨrɨndɨv war oram asɨmɨr amar. Ave mbɨ war mban wɨram kɨra emŋgemŋgand oman insɨŋ ŋgamɨr amar. Mach, kɨrɨpa nor yambɨnsɨndɨnd wanɨrɨv kamɨr amar. Amɨ ihɨnd war mban omanenta wehɨre mach kɨrɨpa nor yambɨnd hanaveaŋg ŋandɨramŋgɨn arar kamɨr amar. Ave mbɨ isupɨr taŋɨpɨr handɨh omɨr amar.
Presently Jesus began to speak to them in parables. "There was once a man," he said, "who planted a vineyard, put a fence around it, dug a pit for the wine-press, built a tower, rented it to tenants, and went abroad.
2 Avɨz kɨrɨpa nor yambɨnsɨnd hamb mɨŋ ŋgwi ntawɨmɨr amar. Ave war wanɨrɨv wɨram ntɨŋ mamah ŋamɨr pamuh kehan kaz wɨram kɨra kɨrɨpa nor yambɨnsɨndɨnd war ntɨŋ ŋamŋgɨmɨr hand pɨŋ omɨr amar. Ndɨndɨv kɨrɨpa nor yambɨnsɨnd han eŋgwamŋgɨz are omɨr amar.
At vintage-time he sent a slave to the vine-dressers to collect some of the proceeds of the vineyard;
3 Avɨz wɨram kɨra war ntɨŋ ŋamŋgɨmɨr hamb wɨram mban ŋe orɨmŋgɨmɨr amar. Ave ndɨn kiaŋgwɨmŋgɨz mamahon omɨr amar.
but they seized him, and flogged him, and sent him away empty-handed.
4 Mach, war wanɨrɨv wɨram ntɨŋ mamah ŋamɨr emŋga han kaz we ndɨŋ pɨŋ omɨr amar. Avɨz mbɨ zɨ mbɨkɨr han orampɨhe ampi eŋgwe ndɨn kɨvahun sɨmŋgɨmɨr amar.
Then he sent another slave to them; and this man they knocked over the head and handled shamefully.
5 Az war wanɨrɨv wɨram emŋga han kaz oz ndɨn mamta orɨŋgamŋgɨmɨr amar. Avɨz war wanɨrɨv wɨram akŋ han kaz ndɨŋ pɨŋ omŋgɨmɨr amar. Ave hanaveaŋg orempɨre mach hanaveaŋg mamta orempɨramŋgɨmɨr amar.
And he sent another; and him they killed; and many others; beating some, and killing some.
6 Avɨz wɨram pamuh ñɨmɨr amar. Wɨram mban mbɨkɨr nor, mbɨ ndɨndɨvon ramɨr amar. Mach, ansam han nor mbɨkɨr han kaz mbɨ wɨram kɨra war ntɨŋ ŋamŋgɨmɨr hand pɨŋ omɨr amar. Mbɨkɨr wanɨrɨv mbon mbanave kamɨr amar. Mbɨ ihɨnd nor han we ampi ake mbɨkɨr ya han imbɨr njɨhamɨndɨramŋgi arar kamɨr amar.
He had still one, a Son beloved, He sent him last to them, saying, "‘They will reverence my Son.’
7 Kɨrɨm wɨram kɨra war ntɨŋ ŋamŋgɨmɨr mbanamb mbon ya mbon ya kamŋgɨmɨr amar. Wɨram mbanamb utuhutuh wanɨrɨnd han mɨŋam ŋandari arar kamŋgɨmɨr amar. Aimŋgɨn ndɨn mamta orɨm arar kamŋgɨmɨr amar. Az war mban arɨŋɨndɨvam arar kamŋgɨmɨr amar.
"But those tenants said to themselves. ‘Here is the heir! Come, let us kill him, and the inheritance will be ours.’
8 Ave ndɨn ŋe mamta ore kɨrɨpa nor yambɨnsɨndɨnd war akɨp handɨh avɨzumŋgɨmɨr amar.
"So they took him and killed him, and threw his body out of the vineyard.
9 Avɨz war wanɨr hamb utɨzɨmɨr amar. Mbɨ ai wɨram kɨra kɨrɨpa nor yambɨnsɨndɨnd war ntɨŋ ŋamŋgɨmɨr mban mamta orempɨramɨr amar. Ave kɨrɨpa nor yambɨnsɨndɨnd war mban wɨram emŋgemŋga han eŋgwamɨr amar.
What will the owner of the Vineyard do?" "He will come and put the tenants to death," they said, "and will give the vineyard to others."
10 Amɨ Yakŋ Ohɨrand anɨŋzɨŋ enta mban mamehɨmŋgɨm oh a amar. Ya mbanamb mbanave ki amar. Nsɨham mban wɨram kɨra oram asazɨnd hamb mbɨ kɨvah are ŋavɨzumŋgɨmar arar ki amar. Kɨrɨm nsɨham mbanamb nsɨham anɨŋnsar ukɨnd ñi arar ki amar.
"Have you not read this Scripture?" (he continued) "The very stone which the builders rejected Has now become the corner-stone;
11 Yakŋ Ohɨrav mbon kaz ndɨh ahevakari arar ki amar. Handɨv arɨ ndɨn warɨŋ mbɨ arɨŋɨnd ampɨn insɨŋ imbɨrun ñi arar ki amar.
This is the Lord’s doing; It is marvelous in our eyes."
12 Ave mach, mbɨ wamŋgɨz, Jisasɨv ya ahɨmb ndɨŋndɨv kamar. Avɨz mbɨ Jisas aŋgwore ŋaŋɨndɨv njɨhamŋgɨmaraŋg, kɨrɨm wɨram akŋ anchɨ akŋndɨv ezandɨkŋahambɨmŋgɨmar. Ave mbɨ Jisas erere omŋgɨmar.
And they kept seeking to lay hold on him, but were afraid of the crowd, for they knew well that he had spoken this parable about them; so they left him and went away.
13 Mach ave, mbɨ kamŋgɨz wɨram untɨm Farisind hamb wɨram untɨm Herotɨnd hamen Jisasɨnd pɨŋ aimŋgɨmar. Ave mbɨ Jisasɨv yaya opɨha kaz ndɨn ya oramɨŋ hɨroŋɨn are aimŋgɨmar.
But they sent some of the Pharisees to Jesus afterward, and some of the Herodians to entrap him in conversation.
14 Ave mbɨ ai ndɨn kamŋgɨmar. Anɨŋzɨŋ entand, arɨ ndɨh warɨŋ, amɨ wɨram ya mɨŋun karɨn arɨmŋgɨmar. Amɨ wɨram akŋ hamb handɨhambam arar njɨhame ndɨŋndɨv enta pamuh rarɨn arɨmŋgɨmar. Ave wɨram ensansɨnd o ensa mah amɨ ndɨŋndɨv hanaveam rarɨn arɨmŋgɨmar. Ya mɨŋɨndɨv amɨ wɨram akŋ anchɨ akŋ Yakŋ Ohɨrand enta akŋ han sɨkarɨn arɨmŋgɨmar. Arɨ imbɨr ekwanz uŋkɨ han Sisarɨnɨdɨv eŋgwamɨrɨŋ oh o nend arɨmŋgɨmar. Arɨ eŋgwamɨrɨŋ oh o nend toh arɨmŋgɨmar.
So when they came, they said. "Teacher, we know that you are sincere and are not afraid of any one, for you do not regard the face of men; nay, but you reach the way of God in truth. Is it right to pay poll- tax to Caesar or not?
15 Avɨz Jisasɨv mbɨndɨŋ yosa han ndɨh wamar. Ave mbɨ ndɨŋ mbanave kamar. Amɨ utɨndɨv yan ondo mpamŋgɨn amar. Amɨ nsɨham nor emŋga han ŋe hɨraimŋgɨn waŋ amar.
Shall we pay, or not pay?" But he, knowing well their hypocrisy, said to them. "Why are you testing me? Bring me a dollar for me to look at."
16 Az mbɨ nsɨham nor han ŋe eŋgwamŋgɨz Jisasɨv ndɨŋ amarɨmar. Emansɨŋ mban mach ensa mban uñɨnd amar. Az mbɨ kamŋgɨmar. Han Sisarɨnd arɨmŋgɨmar.
And they brought it. "Whose likeness and inscription is this?" "Caesar’s," they answered.
17 Avɨz Jisasɨv ndɨŋ mbanave kamar. Utuhutuh Sisarɨnd han, han amɨ Sisar eŋgwavar amar. Mach, utuhutuh Yakŋ Ohɨrand han, han Yakŋ Ohɨra eŋgwavar amar. Avɨz, mbɨ ya mbɨkɨr mban njɨhame ntamŋgɨmar.
And Jesus said, "Render to Caesar the things that are Caesar’s, and to God, the things that are God’s." They were amazed at him.
18 Mach, untɨm Sadyusind hamb Jisasɨnd pɨŋ aimŋgɨmar. Untɨm mbanamb kamŋganj. Wɨram hamb me, mbɨ ekwaŋg mɨŋaiyahandɨram arɨmŋganj. Ave mbɨ Jisasɨh mbanave amarɨmŋgɨmar.
Then came up some Sadducees, men who say there is no resurrection. They too questioned him, saying.
19 Anɨŋzɨŋ entand, Mosesɨv arɨŋɨndɨv enta mbanave mpamar arɨmŋgɨmar. Wɨram emŋgav maz, anchɨrɨv mbah ñi ave nornanch mah raz, mbɨkɨr ranɨrɨv anchɨ mban ŋe nornanch akore yanɨrɨnd ensaŋ ŋɨmbɨzahaz arar mpamar arɨmŋgɨmar.
"Teacher, Moses taught us that if a man’s brother die, and leave a wife behind him, but no child, that his brother is to marry the widow and to raise up a family for his brother.
20 Az mach, zɨŋgɨr pamuh hamb nor kɨra ahins ñɨmŋganj arɨmŋgɨmar. Mbɨndɨŋ azɨŋ anɨŋnsar hamb anchɨ mban ŋe, mboz mamar arɨmŋgɨmar. Mbɨ nornanch mah arɨmŋgɨmar.
There were once seven brothers, the eldest of whom married a wife, and died leaving no family.
21 Avɨz ranɨrɨvez anchɨ mban ŋe, mbez mamar arɨmŋgɨmar. Mbez nornanch mah arɨmŋgɨmar. Az ranɨr emŋgavez enta haremampaŋg ramar arɨmŋgɨmar.
The second married her, and died without offspring; the third likewise;
22 Mach, ahins hamb nornanch mah arɨmŋgɨmar. Avɨz mapɨŋ mɨŋun haŋ, anchɨ mbanambez mamar arɨmŋgɨmar.
and the seven had her, and died without issue.
23 Avɨz mapɨŋ haŋ, osa anchɨ hamb ekwaŋg ŋaiahamŋgɨz, anchɨ mban uñɨmanɨnd anchɨ ñɨndari arɨmŋgɨmar. Amɨ ndɨh wan, wɨram akŋ ahins hamb ndɨn ŋamŋgɨz avɨz ndɨn anchɨ mbɨndɨŋ emamp ñanj arɨmŋgɨmar.
And last of all the woman too died. In the resurrection whose wife shall she be? For the seven had her as wife."
24 Avɨz Jisasɨv ndɨŋ kamar. Amɨ ya Yakŋ Ohɨrand anɨŋzɨŋ enta unchaŋ ñi han mach Yakŋ Ohɨrand aŋkarɨpɨr hanez mɨwamŋgɨrɨm amar. Handɨv amɨ ya opɨha kamŋgɨn amar.
"Is not this the reason for your error," Jesus answered them, "that you know not the Scripture nor the power of God?
25 Wɨram akŋ anchɨ akŋ mamŋgɨmar hamb, mbɨ ekwaŋg ŋondɨrahandɨramŋgi amar. Kɨrɨm wɨram akŋ anchɨ akŋ kehamb, mbɨ anuwa mah anchɨ mah ñɨhɨrɨndɨramŋgi amar. Nend amar. Mbɨ Yakŋ Ohɨrand mapɨŋ akŋ Yakŋ Ohɨrand Aiampɨra Ohɨra Ñaŋɨnd emamp ñɨndɨramŋgi amar.
When they rise from the dead men do not marry, and women are not given in marriage, but they are as the angels are in heaven.
26 Avɨz wɨram akŋ anchɨ akŋ hamb mamŋgɨz Yakŋ Ohɨrav ndɨŋ ekwaŋg ŋɨmbɨzahandari han, amɨ ya Mosesɨnd hamb anɨŋzɨŋ enta unchaŋ ñi han mamehɨmŋgɨm oh a amar. Yakŋ Ohɨrav aisaz handɨh Mosesɨh kamar amar. Yan Yakŋ Ohɨra Abrahamɨnd Aisekɨnd Jekopɨnd arar kamar amar.
But in regard to the rising again of the dead, have you never read in the Book of Moses, in the passage about the Bush, how God spoke to him, saying, "I am the God of Abraham, and the God of Isaac, and the God of Jacob?
27 Yakŋ Ohɨrah ndɨn wɨram akŋ anchɨ akŋ mamtand Yakŋ Ohɨra mah amar. Ndɨn wɨram akŋ anchɨ akŋ kɨpɨrɨnsɨnd ñɨmŋgi hand Yakŋ Ohɨra amar. Amɨ ya opɨha ndɨh kamŋgɨn amar.
God is not the God of the dead, but of the living. You are in grave error."
28 Mach, wɨram ya Mosesɨnd injambɨr ahe sɨkahɨnd emŋga hamb ai njɨhamɨzand untɨm Sadyusind hamb Jisasmen ya aŋkarɨpɨr kamŋgɨmar. Mbɨ njɨhamɨzand Jisasɨv mbɨndɨŋ ya mbɨŋ ke kamar han imbɨrun ñɨmar. Ave mbɨ Jisasɨh amarɨmar. Utɨman entav enta akŋ han epari anɨŋnsar ñi amar.
Just then up came one of the Scribes who had heard them arguing, and realized that Jesus had answered them admirably. "What commandment," he asked, "is the first of all?"
29 Avɨz Jisasɨv ndɨn mbɨŋ ke kamar. Enta anɨŋnsar ñi han mbanɨmb amar. Andɨŋ Israelɨnd omanenta njɨhambar amar. Anɨŋnsar Ohɨra, ndɨn Yakŋ Ohɨra arɨŋɨnd, ndɨnɨh Anɨŋnsar Ohɨra pamuhun amar.
Jesus replied. "The first is. "Hear, O Israel, the Lord our God is one Lord;
30 Amɨ amakɨr achakɨñndɨvam rav amar. Amɨ amakɨr mpɨ unchaŋ ndɨndɨvam rav amar. Amakɨr kɨpɨrɨŋ, njɨhi amakɨrɨŋ, mach amakɨr aŋkarɨpɨrɨŋ ndɨndɨvam rav amar.
and thou shalt love the Lord thy God, with all thy heart, and with all thy soul, and with all thy mind, and with all thy strength.
31 Mach, enta emŋga han mbanɨmb amar. Amɨ amakɨr ya pamɨnd handɨv rav amondɨv rarɨn hanaveaŋg amar. Enta emŋgemŋga hamb enta undɨmaj mbanan meparɨmŋgɨm amar.
"The second is this, "Thou shall love thy neighbor as thyself. Other command greater than these there is none."
32 Avɨz wɨram ya Mosesɨnd injambɨr ahe sɨkahɨnd mbanamb Jisasɨh mbanave kamar. Anɨŋzɨŋ entand, amɨ ya han mɨŋun kan amar. Yakŋ Ohɨrah ndɨn pamuhun arar kan amar. Yakŋ Ohɨra emŋgemŋgavaŋg mɨñɨm, nend arar kan amar.
"Admirably said, O Teacher," exclaimed the Scribe. "You have truthfully said that He is one,
33 Ave amɨ ya hanez kan amar. Arɨ Achakɨñndɨvam arɨŋɨnd mpɨ unchaŋ ram arar kan amar. Ave njɨhi arɨŋɨndɨŋ, mach arɨŋɨnd aŋkarɨpɨrɨŋ ndɨndɨvam ram arar kan amar. Ave arɨ arɨŋɨnd ya pamɨnd handɨv ram arondɨv rarɨŋ emamp arar kan amar. Arɨ enta undɨmaj mban mpehɨromɨrɨŋ han, enta mbanamb enta emŋgemŋga han eparɨj amar. Mbɨ enta hanɨhan Yakŋ Ohɨrandɨv ahaz ore ŋgamamɨnd pɨrɨtɨmɨŋ mɨŋam uŋgɨj han eparɨj amar. Mach, mbɨ hanɨhan emŋga Yakŋ Ohɨrandɨv ahaz ore ŋgamamɨnd hanez eparɨj amar.
and that beside him there is none other, and to love him with all one’s heart and with all one’s understanding and with all one’s might, and to love one’s neighbor as oneself is far beyond all whole burnt offerings and sacrifices."
34 Wɨram mbanamb ya kazand Jisasɨv waz ndɨn wɨram njɨhi imbɨrɨnd emamp ñɨmar. Avɨz Jisasɨv ndɨn kamar. Amɨ Yakŋ Ohɨrand kwɨ haŋ taŋɨpɨr mɨñɨm amar. Avɨz wɨram akŋ hamb Jisas ekwaŋg amarɨŋɨn arar ezandɨkŋahambɨmŋgɨmar.
Jesus saw that he had answered with discrimination, and said to him, "You are not far from the kingdom of God." After that no one ventured to question him.
35 Mach ave, Jisasɨv Yakŋ Ohɨrand marɨvai oram ohɨrand imbɨz unchaŋ ñɨmar. Ave mbɨ wɨram akŋ anchɨ akŋ han ya sɨke amarɨmar. Utɨndɨv wɨram kɨra ya Mosesɨnd injambɨr ahe sɨkahɨnd hamb mbanave kamŋgɨj amar. Wɨram Yakŋ Ohɨrav mbɨkɨr osa anchɨ ekwaŋg ŋɨmbɨmbɨndɨv uyɨŋgwamɨmar han ndɨn Devitɨnd nor arar kamŋgɨj amar.
While he was teaching in the Temple courts, Jesus in his turn asked. "How is it that the Scribes say that the Christ is the son of David?
36 Kɨpɨr Imbɨr Yakŋ Ohɨrand hamb Devitɨh njɨhi eŋgwaz mbɨ mbonam mbanave kamar amar. Yakŋ Ohɨrav Anɨŋnsar Ohɨrah ihɨnd han mbanave kamar amar. Amɨ ihɨnd oman mɨŋɨnd haŋ ŋkañɨn nzɨ imbɨr amakɨr ahambɨrɨñarɨh ichorɨŋ amakɨr kwɨŋ ñɨndɨramŋgi arar kamar amar.
David himself said in the Holy Spirit, "The Lord said to my Lord,’Sit at my right hand until I make thy foes the footstool of thy feet.’
37 Az Devitɨv mbonam kamar amar. Wɨram mbanamb ihɨnd Anɨŋnsar Ohɨra ñi arar kamar amar. Avɨz utɨndɨv wɨram mbanamb Devitɨnd nor ñi amar. Ave mach, wɨram akŋ anchɨ akŋ ohɨron hamb Jisasɨnd ya han njɨhame ŋɨñɨmbam oŋambam ñɨhɨrɨmŋgɨmar.
"David himself then calls him Lord; so how can he be his son?" Now the great mass of the people were wont to listen to him with delight;
38 Mach, Jisasɨv ndɨŋ sɨke kamar. Amɨ wɨram kɨra ya Mosesɨnd injambɨr ahe sɨkahɨnd han omanenta werɨvar amar. Mbɨ yupɨr hɨrahɨr osapɨr han hɨrandandɨv njɨhamŋgɨj amar. Ave wɨram akŋ anchɨ akŋ hamb ndɨŋ rapɨrɨnt eŋgwamŋgɨz are uŋkɨ eŋgweŋgw ampɨra akŋ handɨvam njɨhamŋgɨj amar.
and in his teaching he said. "Look out for the Scribes who like to walk about in long robes, and to receive salutations in the street, and to have prominent places in the synagogues,
39 Ave mbɨ sam ŋkañɨñɨnd hamb Yakŋ Ohɨrand marɨvai oramɨŋ anɨŋnsar ñi han ŋaŋɨndɨv njɨhamŋgɨj amar. Mach, yuŋk ohɨra unsa nand haŋ mbɨ sam ŋkañɨñɨnd anɨŋnsar ñi han ŋaŋɨndɨvez njɨhamŋgɨj amar.
and seats of honor at dinner-parties;
40 Mach, mbɨ anchɨ kɨra enduwa kɨra han yosa si mbɨndɨŋ hanɨhan utuhutuh han mɨŋam ŋɨmbɨmŋgɨj amar. Ave mbɨ Yakŋ Ohɨra osapɨr ohɨra ahaz oror ñɨmŋgɨj amar. Kɨrɨm mbɨ yosa sɨmŋgɨj amar. Handɨv yuŋk ansam yuŋk ohɨra ya kahɨnd hamb ahevakarɨz mbɨ kɨr ohɨra ŋandɨramŋgi amar.
they who consume the property of widows and make long, pretentious prayers. The greater shall their condemnation be."
41 Mach ave, marɨvai oram ohɨra Yakŋ Ohɨrand ai esa nsɨham norɨnd hamb ñi handɨh Jisasɨv ikwɨm ŋkañɨmar. Ave mbɨ wehɨrɨzand wɨram akŋ anchɨ akŋ hamb ai nsɨham nor han ai esa nsɨham norɨnd unchaŋ hɨrɨzɨŋgwɨmŋgɨmar. Az wɨram akŋ anchɨ akŋ nsɨham norɨnsɨnd hamb nsɨham nor akŋ han ai esa unchaŋ hɨrɨzɨŋgwɨmŋgɨmar.
Then Jesus took his seat opposite the treasury and watched the people putting their offerings into the chest. Many rich people were putting in large sums.
42 Avɨz anchɨ enduwa hanɨhan mah apar hamb ai nsɨham nor undɨmaj akav han ai esa nsɨham norɨnd unchaŋ hɨrɨzɨŋgwɨmar.
There came also a poor widow who dropped in two little coins, worth a cent.
43 Avɨz Jisasɨv sezɨr mbɨkɨr han oreŋgɨz aimŋgɨmar. Aimŋgɨz mbɨ ndɨŋ mbanave kamar. Nzɨ andɨŋ mɨŋun kin amar. Anchɨ hanɨhan mah apar mbɨkɨr mamɨrɨv ndɨh mamar mbanamb, mbɨ nsɨham nor ohɨra eŋgwi amar. Mbɨ wɨram akŋ anchɨ akŋ hamb nsɨham nor akŋ ai esa nsɨham norɨnd unchaŋ hɨrɨzɨŋgwɨmŋgɨmar han epari amar.
On this he called his disciples to him, and said. "I tell you solemnly that this poor widow has put in more than all who have put their offerings into the treasury;
44 Wɨram akŋ anchɨ akŋ hamb nsɨham nor akŋ mbɨndɨŋ han mbah amar. Mbɨ ohɨra kamah hɨrɨzɨŋgwɨmŋgi amar. Kɨrɨm anchɨ mbanamb nsɨham nor mbɨkɨr han mɨŋam hɨrɨzɨŋgwi amar. Ave mbɨ nsɨham nor unsa uŋkɨ eŋgweŋgw han apar amar.
for they have all put in what they could spare out of their surplus, but she, out of her penury, has put in all that she possessed, her whole living."