Danihelis Prophetæ 2

1 In anno secundo regni Nabuchodonosor vidit Nabuchodonosor somnium, et conterritus est spiritus eius, et somnium eius fugit ab eo.

Hagi Nebukatnesa'ma nampa 2 kafuma kinima mania kafufina, mago'a ava'naramina ke'ne. Ana avanaramima keteno'a tusi antahintahi hakare nehuno avura omase'ne.

2 Praecepit ergo rex, ut convocarentur arioli, et magi, et malefici, et Chaldaei: ut indicarent regi somnia sua: qui cum venissent, steterunt coram rege.

Anama huteno'a ana ava'namofo agafa'ama eme eriama'ma hanazegura, zamavune vahe'ma, zamema nentaza vahe'ma, henkama fore hania zanku'ma kasnampagema nehaza vahetegane Kaldia vaheteganena kea atregeno vuno eno hu'ne. Hagi ana kea antahi'za kini ne'mofo avuga emeri atru hutazageno,

3 Et dixit ad eos rex: Vidi somnium: et mente confusus ignoro quid viderim.

Kini ne'mo'a amanage huno zamasami'ne, Nagra mase'ne'na mago ava'na kete'na, ana avanama ke'noa zankura inankna avana ke'noeha hu'na antahintahi hakare hu'noe.

4 Responderuntque Chaldaei regi Syriace: Rex in sempiternum vive: dic somnium servis tuis, et interpretationem eius indicabimus.

Hige'za ana Kaldia vahe'mo'za amanage hu'za Arami vahe zamagerupinti kenona'a hunte'naze. Kini ne'moka za'zate kinia maninka vugahane. Ana hu'negu kagri eri'za vahe mani'nonanki, ana ava'na huama hugeta nentahita, ana ava'namofo agafa'a eriama huta kasamineno!

5 Et respondens rex ait Chaldaeis: Sermo recessit a me: nisi indicaveritis mihi somnium, et coniecturam eius, peribitis vos, et domus vestrae publicabuntur.

Hianagi kini ne'mo'a ana Kaldia vahera amanage huno zamasami'ne. Nagra tamage hu'na tamasamuankita, ana ava'nafima ke'noa zama onasamita, ana avana'mofo agafa'ama eri ama'ma huta onasami'nazana, vahe huzmante'nuge'za tamagrira tamahe'za rukafri kafro hutregahaze. Ana nehu'za tamagri nona tapage tapagu hu'za magopi eri hihi hugahaze.

6 Si autem somnium, et coniecturam eius narraveritis, praemia, et dona, et honorem multum accipietis a me: somnium igitur, et interpretationem eius indicate mihi.

Hianagi ana ava'nafima ke'noa zama nenasamita, ana ava'namofo agafa'ama eri ama'ma huta nasamisage'na, nagra rama'a museza nerami'na rantamagi tamigahue. E'ina hu'negu menina ana avanamofo agafa'a eriama huta nasamiho.

7 Responderunt secundo, atque dixerunt: Rex somnium dicat servis suis, et interpretationem illius indicabimus.

Hagi mago'ene ana vahe'mo'za kini nera amanage hu'za asami'naze. Hagi kini ne'moka, ana avanaka'a huama hunka kagri eri'za vahe'mota tasamitegeta antahiteta, ana ava'namofo agafa'a huama huta kasami'neno.

8 Respondit rex, et ait: Certe novi quod tempus redimitis, scientes quod recesserit a me sermo.

Hazageno kini ne'mo'a amanage hu'ne, tamagrama antahi'zana zazate nanekea huta avazu huta nevanunkeno, ko'ma huvempama hu'nea nanekea atreno antahintahi'a rukrahe hugahie huta nehaze.

9 Si ergo somnium non indicaveritis mihi, una est de vobis sententia, quod interpretationem quoque fallacem, et deceptione plenam composueritis, ut loquamini mihi donec tempus pertranseat. Somnium itaque dicite mihi, ut sciam quod interpretationem quoque eius veram loquamini.

Hagi ana ava'nafima ke'noa zamofo agafa'ama eri ama'ma huta onasaminage'na, mago avamenteke knazana tamigahuema hu'noa kegu tamagesa nentahita, tamagra mago tamarimpa huta, antahintahi'a rukrahe hugahie huta havige huta nagrira renavatga nehaze. Ana hu'negu menina ana avana kema nasami'nage'na antahisuna, ana avana'mofo agafa'anena eri ama huta nasamigahaze hu'na hugahue.

10 Respondentes ergo Chaldaei coram rege, dixerunt: Non est homo super terram, qui sermonem tuum, rex, possit implere: sed neque regum quisquam magnus et potens verbum huiuscemodi sciscitatur ab omni ariolo, et mago, et Chaldaeo.

Hanki ana Kaldia vahe'mo'za kini ne'mofona amanage hu'za kenona hunte'naze. Kini ne'moka tagriku'ma hihoma hunkama hana zana, magore huno ama mopafima mani'nea vahe'mo'a huamara huno onkasamigahie. Kini ne'moka ko'ma ama mopafima hankavenentake hu'za ra zamagima eri'za mani'naza kini vahe'mo'za, e'inahu agenoka zamavune vahe'ma, zamema nentaza vahe'ma, henkama fore hania zanku'ma huama nehaza vahe'mokizmia zamantahi onke'nazankna agenoka kagra tantahinegane.

11 Sermo enim, quem tu quaeris, rex, gravis est: nec reperietur quisquam, qui indicet illum in conspectu regis: exceptis diis, quorum non est cum hominibus conversatio.

Kini ne'moka tagri'ma tantahimagana zama eri ama'ma hu'amo'a, tusiza huno amuho tavesie. Ana hu'neankino mago vahe'mo'a eri amara huno onkasamigahianki, vahe'enena nomaniza anumzantamimoke ana zana eri amara hugahie.

12 Quo audito, rex in furore, et in ira magna praecepit ut perirent omnes sapientes Babylonis.

Kini nemo'ma ana nanekema nentahino'a, tusi arimpa nehegeno, Babiloni mopamofo agu'afima antahi'zane vahe'ma mani'naza vahera zamahe hana hihogu sondia vahera huzmante'ne.

13 Et egressa sententia, sapientes interficiebantur: quaerebanturque Daniel, et socii eius, ut perirent.

Antahi'zane vahe'ma zamahe fri nanekemo'a mago kasege efore hige'za, antahi'zane vahera zamahe hana hunaku vu'za e'za hu'naze. Ana nehazage'za mago'a vahera huzmantazage'za Danieline 3'a nagara ome hake'za zamahe frinaku vu'naze.

14 Tunc Daniel requisivit de lege, atque sententia ab Arioch principe militiae regis, qui egressus fuerat ad interficiendos sapientes Babylonis.

Hanki kini ne'mofo avate'ma kegavama nehaza sondia vahete kva ne' Arioku'a, Babiloni mopamofo agu'afima antahi'zane vahe'ma mani'naza vahera zamahe fri'naku vu'ne. Anama nehigeno'a Danieli'a knare antahi'zama'areti Arioku'enena keaga hu'ne.

15 Et interrogavit eum, qui a rege potestatem acceperat, quam ob causam tam crudelis sententia a facie regis esset egressa. Cum ergo rem indicasset Arioch Danieli,

Danieli'a amanage huno Arioku'na antahige'ne. Na'ane huno kini ne'mo'a e'ina hu hankave kasegea anakino, antahi'zane vahera zamahe frigahue huno nehie? Anagema higeno'a Arioku'a anazamofo agafa'a eriama huno Danielina asami'ne.

16 Daniel ingressus rogavit regem ut tempus daret sibi ad solutionem indicandam regi.

Anante Danieli'a ame huno kini nete vuno, Osi'a kna naminege'na ana ava'namofo agafa'a eriama hu'na kasami'neno huno ome antahige'ne.

17 Et ingressus est domum suam, Ananiaeque et Misaeli, et Azariae sociis suis indicavit negotium:

Ana kerera kini ne'mo'a hu i'zo higeno, Danieli'a noma'arega vuno 3'a afuhe'ina Hananiane, Misaheline, Azaria kizmia ana nanekea omerinte ama huno nezmasamino,

18 ut quaererent misericordiam a facie Dei caeli super sacramento isto, et non perirent Daniel, et socii eius cum ceteris sapientibus Babylonis.

amanage hu'ne, monafinkama mani'nea Anumzamofontega nunamu hanunkeno, agra asunku huneranteno ana ava'namofo agafa'a erinte ama huno tasami'nie. Anama hanigeno'a tagri'ene, ruga'a knare antahi'zane vahe'ma Babilonima mani'naza vahe'enena kini ne'mo'a tahe ofrigahie huno hu'ne.

19 Tunc Danieli mysterium per visionem nocte revelatum est: et benedixit Daniel Deum caeli,

Hagi ana kenagera Danieli'a mase'negeno, Anumzamo'a ana ava'nane, ana avanamofo agafa'a, ava'nagna zampi erinte ama huno averi hu'ne. Anama higeno'a monafinkama mani'nea Anumzamofo agi'a Danieli'a ahentesga huno,

20 et locutus ait: Sit nomen Domini benedictum a saeculo et usque in saeculum: quia sapientia et fortitudo eius sunt.

amanage hu'ne, Maka kna Anumzamofo agi'a ahentesga huvava hugahune. Na'ankure knare antahi'zane, maka hankavenena Anumzamofopinke me'ne.

21 Et ipse mutat tempora, et aetates: transfert regna, atque constituit: dat sapientiam sapientibus, et scientiam intelligentibus disciplinam:

Ama mopafima ruzahu ruzahu knama fore'ma nehiana, Anumzamo Agrake higeno fore nehie. Agrake kini vahera azeri fore nehuno, azeri netreno nehie. Ana nehuno Agrake knare antahi'zana vahe'mofona amigeno ama' antahi'zana enerie.

22 Ipse revelat profunda, et abscondita, et novit in tenebris constituta: et lux cum eo est.

Framakino oku'ama me'nea zana Anumzamoke eri ama huno vahera nezamasamino, masare nemania Anumzankino hanimofo agu'afima me'nea zana keno antahino hu'ne. Ana hu'neankino Agra masafi nemania Anumza mani'ne.

23 Tibi Deus patrum meorum confiteor, teque laudo: quia sapientiam, et fortitudinem dedisti mihi: et nunc ostendisti mihi quae rogavimus te, quia sermonem regis aperuisti nobis.

Nagri nagehe'mokizmi Anumzamoka muse hunegante'na Kagri kagia ahentesga nehue. Na'ankure knare antahi'zane, hankavenena Kagra nenamine. Ana nehunka kini ne'mofo ava'nagu'ma nunamuma hutama kantahigona zana, Kagra eri ama' hunka nasami'ne.

24 Post haec Daniel ingressus ad Arioch, quem constituerat rex ut perderet sapientes Babylonis, sic ei locutus est: Sapientes Babylonis ne perdas: introduc me in conspectu regis, et solutionem regi narrabo.

Hagi anante kini ne'mo'ma Babiloni mopamofo agu'afima knare antahi'zane vahe'ma mani'naza vahe'ma vunka zamahe frio huno'ma hunte'nea ne' Ariokunte Danieli'a vuno, amanage huno ome asami'ne. Knare antahi'zane vahe'ma Babiloni mopamofo agu'afima mani'naza vahera kagra zamahe ofrinka nezmantrenka navrenka kini nete vuge'na, kini ne'mofo ava'na ome eriama hu'na asami'neno.

25 Tunc Arioch festinus introduxit Danielem ad regem, et dixit ei: Inveni hominem de filiis transmigrationis Iuda, qui solutionem regi annunciet.

Anante Arioku'a, Danielina ame huno avreno kini nete vuno, amanage huno kini nera ome asami'ne. Juda nagapinti vene'nema kinama eme hu'naza nagapintira mago nera ama hakena avre'na oankino, kagrama ke'nana ava'namofo agafa'a erinte ama huno kasamigahie.

26 Respondit rex, et dixit Danieli, cuius nomen erat Baltassar: Putasne vere potes mihi indicare somnium, quod vidi, et interpretationem eius?

Anante kini ne'mo'a amanage huno Danielina mago agi'a Belsasana antahige'ne. Nagrama ava'nafima ke'noa zana nenasaminka, ana ava'namofo agafa'a eri amara hunka nasamigahano?

27 Et respondens Daniel coram rege, ait: Mysterium, quod rex interrogat, sapientes, magi, arioli, et aruspices nequeunt indicare regi:

Anagema higeno'a Danieli'a amanage huno kini nera asami'ne. Mago antahi'zane vahemo'o, amema nentea vahemo'o, avune vahe'mo'o, henka fore hania zanku'ma kasnampa nanekema nehaza vahe'mo'za, anama ke'nana ava'namofo agafa'a erinte ama hu'za kini nemoka kasamigara osu'naze.

28 Sed est Deus in caelo revelans mysteria, qui indicavit tibi rex Nabuchodonosor, quae ventura sunt in novissimis temporibus. Somnium tuum, et visiones capitis tui in cubili tuo huiuscemodi sunt:

Hianagi monafinkama mani'nea Anumzamo, fra'ma kino oku'ama me'nea zana eri fore nehia Anumza mani'neankino, Anumzamo'a henkama fore hania zamofo sipakare'ma masenankeno'a ava'nafi kini ne'moka eri kaveri hu'ne.

29 Tu rex cogitare coepisti in stratu tuo, quid esset futurum post haec: et qui revelat mysteria, ostendit tibi quae ventura sunt.

Hagi kini ne'moka kagrama mase'nenka'ma ava'nama ke'nanana, henkama fore'ma haniaza ke'nane. Ana hu'neankino oku'ama framakino me'nea zama erifore nehia Anumzamo, ana ava'na eri kaveri hu'ne.

30 Mihi quoque non in sapientia, quae est in me plus quam in cunctis viventibus, sacramentum hoc revelatum est: sed ut interpretatio regi manifesta fieret, et cogitationes mentis tuae scires.

Hagi ama ana ava'namofo agafa'ama eriama'ma huno nagri'ma nasami'neana, nagra mago'a antahi'zane vahera zamagatere'na, antahi'zana eri'nogu huno anara osu'ne, i'o. Anumzamo ana ava'namofo agafa'a nasami'neanki'na, huama hanugenka ava'na kamofo agafa'a antahi ama' hugahane.

31 Tu rex videbas, et ecce quasi statua una grandis: statua illa magna, et statura sublimis stabat contra te, et intuitus eius erat terribilis.

Hagi kini ne'mokama ava'nama ke'nampina, mago ne'mofo amema'a kavuga oti'negenka ke'nane. Ana amema'amo'a tusizankna huno masanentake huno ruzahukna hu'negenka negenka tusi koro hu'nane.

32 Huius statuae caput ex auro optimo erat, pectus autem et brachia de argento, porro venter, et femora ex aere.

Ana vahe amema'amofo aseni'a goliretike tro nehu'za, tare azantrene amimiza'a silvareti tro nehu'za, amukofareti'ma uramino amote'ma ome atre'neana, bronsireti tro nehuno,

33 tibiae autem ferreae, pedum quaedam pars erat ferrea, quaedam autem fictilis.

arenareti'ma urami'nea agiararena ainireti tro hu'naze. Hagi agia'a ainireti'ene higo hapateti eri havia huza tro hu'naze.

34 Videbas ita, donec abscissus est lapis de monte sine manibus: et percussit statuam in pedibus eius ferreis, et fictilibus, et comminuit eos.

E'i anama hunkama avanama negankeno'a, mago havea vahe'mo azampinti rutamana huotre'neaki, agonafinti agra'a atamanasiteno eramino, ana vahe amema'amofo agiararema, ainireti'ene higo hapatetima eri haviama hu'za tro'ma hu'naza agia rarena rufuzafupetre'ne.

35 Tunc contrita sunt pariter ferrum, testa, aes, argentum, et aurum, et redacta quasi in favillam aestivae areae, quae rapta sunt vento: nullusque locus inventus est eis: lapis autem, qui percusserat statuam, factus est mons magnus, et implevit universam terram.

Ana higeno ana maka ainine, higo hapa'ene, bronsine, silvane, golinena magokage rufuzufupegeno, witima neharegeno zaho'mo eno, onoma'a magore huno otreno eme eri harafima huno viaza huno erino vu'ne. Hianagi anama eno ana vahe amema'ama rufuzafupea havemo'a, ra agona seteno maka ama mopa ruvite'ne.

36 hoc est somnium. Interpretationem quoque eius dicemus coram te, rex.

Hagi kini ne'moka e'inahu ava'na ke'nanankita menina ana ava'namofo agafa'a eriama huta kasamigahune.

37 Tu rex regum es: et Deus caeli, regnum, et fortitudinem, et imperium, et gloriam dedit tibi:

Kini ne'moka, kagra maka kinia zamagaterenka vugote'nane. Hagi monafinkama mani'nea Anumzamo kagrira kinia manio huno huhamprigenka kinia mani'nankeno hankavene rankaginena kami'ne.

38 et omnia, in quibus habitant filii hominum, et bestiae agri: volucres quoque caeli dedit in manu tua, et sub ditione tua universa constituit: tu es ergo caput aureum.

Ana nehuno kagrira hankavea kamigenka vahe'ene zaga kfane namaraminena kegava hu'nane. Ana hu'neankinka ana vahe amema'amofo aseni'ama golireti'ma tro hu'nagenka'ma kenanana, e'i kagra mani'nane.

39 Et post te consurget regnum aliud minus te argenteum: et regnum tertium aliud aereum, quod imperabit universae terrae.

Hanki henka'a kagri kamefira mago kini ne' efore hugahiankino, ana kini ne'mofo hankavemo'a, kagri hankavea agateoregahie. Hagi anantera nampa 3 kini efore huno, maka ama mopa kegava hugahie. Ana hu'neankino agra ana vahe amema'ama bronsireti'ma tro'ma hu'nazankna hu'ne.

40 Et regnum quartum erit velut ferrum: quomodo ferrum comminuit, et domat omnia, sic comminuet, et conteret omnia haec.--

Hagi ana amefira nampa 4kini efore hugahiankino, hankavenentake huno ainigna hugahie. Na'ankure ainimo'a maka'zana rufuzafu'nepeaza me'ne. Ana hu'neankino ainimo'ma maka'zama rufuzafunepeaza huno, ana kini ne'mo'a maka vahera hahu zamanteno zamazeri haviza huvagaregahie.

41 Porro quia vidisti pedum, et digitorum partem testeam figuli, et partem ferream: regnum divisum erit, quod tamen de plantario ferri orietur, secundum quod vidisti ferrum mistum testae ex luto.

Hagi ana ava'nafima ke'nanana, ana amema'amofo agia ainireti'ene higoreti'ene eri havia hu'za tro hu'naze. E'inama hu'neana, agafa'amo'a amanahu hu'ne. Ana kini ne'mo'ma kegavama hu'nesnia vahe'mo'za zamagrare zamagrare hu'za otitere hugahazankino, mago'amoza aenigna huza hankavenetisageno, mago'amo'za hankave otigahaze.

42 Et digitos pedum ex parte ferreos, et ex parte fictiles: ex parte regnum erit solidum, et ex parte contritum.

Hagi ana vahe amema'amofo agia'a ainireti'ene higoreti eri haviama hu'za tro hu'nagenkama ke'nana zamofo agafa'amo'a amanahu hu'ne. Anama efore'ma hania kini nemo'ma kegavama hania vahe'mo'za, mago kaziga hankave netiszage'za, mago kaziga hankavea otigahaze.

43 Quod autem vidisti ferrum mistum testae ex luto, commiscebuntur quidem humano semine, sed non adhaerebunt sibi, sicut ferrum misceri non potest testae.

Ana vahe amema'amofo agiama ainireti'ene higoreti'ma eri haviama hu'za tro'ma hu'nagenka'ma ke'nana zamofo agafa'amo'a amanahu hu'ne. Anama refko haza kini vahe'mo'za mofa'nezmi omeri emeri nehu'za, eri mago hunaku hanazanagi, zamagra magopina omanigahaze. Na'ankure ainine higomo'enena ruohamprigaha'e.

44 In diebus autem regnorum illorum suscitabit Deus caeli regnum, quod in aeternum non dissipabitur, et regnum eius alteri populo non tradetur: comminuet autem, et consumet universa regna haec: et ipsum stabit in aeternum.

Hagi anankini vahe'mo'zama kinima mani'zama esnaza knafina, Monafinkama nemania Anumzamo'a mago kasefa kuma (Kindom) erifore hugahiankino, mago vahe'mo'a eri havizana osutfa huge, mago vahe'mo'a eno hara hunora ana kumara ohanaregahie. Ana hu'neanki'za Anumzamo'ma eri fore hania kumapima mani'snaza vahe'mo'za, mago'a kini vahera zamazeri fenkami atre vaganere'za, zamagra manivava hu'za vugahaze.

45 Secundum quod vidisti, quod de monte abscissus est lapis sine manibus, et comminuit testam, et ferrum, et aes, et argentum, et aurum, Deus magnus ostendit regi quae ventura sunt postea. et verum est somnium, et fidelis interpretatio eius.

Kagrama ana ava'nafima kankeno'a, mago havea vahe'mo azanuti ruofregeneanki, agra'a frageramino ana vahe amema'ama ainireti'ene bronsireti'ene hapa'ene silvareti'ene golireti'ma tro'ma hu'naza vahe amema'ama rufuzafupe'nea havemofo agafa'amo'a e'inahu hu'ne. Hagi Ra agi'ane Anumzamo'a henkama fore'ma haniaza kini nemoka ava'nafi eri kaveri hu'ne. Ama ana ava'na tamage ava'na ke'nane. Ana hu'neankino amama eri fore'ma hu'na kasamua kante anteno efore hugahie.

46 Tunc rex Nabuchodonosor cecidit in faciem suam, et Danielem adoravit, et hostias, et incensum praecepit ut sacrificarent ei.

Kini ne' Nebukatnesa'a Danieli'ma hia nanekema nentahino'a, Danielina agiafi avugosaregati kepri huno umaseno husga hunenteno, ofane mna nentake zantamina erita eta eme kre mna vunteho huno vahera zamasami'ne.

47 Loquens ergo rex, ait Danieli: Vere Deus vester Deus deorum est, et Dominus regum, et revelans mysteria: quoniam tu potuisti aperire hoc sacramentum.

Hanki anante kini ne'mo'a amanage huno Danielina asami'ne. Tamagerfa huno kagri Anumzamo'a anumzamokizmi Anumza mani'neno, kini vahe'mokizmi Razami mani'neno, oku'ma me'nea zama eri fore'ma nehia Anumza mani'ne. Ana hu'neankinka ava'nama ke'noa ava'namofo oku antahi'zama'a emeri ama hunka nasami'ne.

48 Tunc rex Danielem in sublime extulit, et munera multa, et magna dedit ei: et constituit eum principem super omnes provincias Babylonis: et praefectum magistratuum super cunctos sapientes Babylonis.

Anante kini ne'mo'a Danielina eri'zama'afintira avre anagamutegeno Babiloni mopafina ugota kva ne' mani'ne. Ana nehuno kini nemo'a mago'a marerirfa musezantami Danielina nemino, huntegeno Babiloni mopamofo agu'afima knare antahi'zane vahe'ma mani'naza vahera kegava huzmante'ne.

49 Daniel autem postulavit a rege: et constituit super opera provinciae Babylonis, Sidrach, Misach, et Abdenago: Ipse autem Daniel erat in foribus regis.

Hagi kini ne'mo'ma anama nehigeno'a Danieli'a kini nera antahigegeno, Satrakine, Mesakine, Abetnekonena huhampri zamantege'za, Babiloni mopafina mago'a eri'zantera kegava hu'naze. Ana nehazageno Danieli'a agra kini ne'mofo nompi mani'ne.