Proverbs 30
1 These are sayings/messages that God gave to Agur, the son of Jakeh. [Agur wrote them] for Ithiel and Ucal.
Ang mga panultihon ni Agur nga anak nga lalaki ni Jaque—ang panagna: Kining tawhana gipahayag ngadto kang Itiel, kang Itiel ug kang Ucal:
2 It seems that I am very stupid; I do not deserve to be considered to be a human; I do not have the good sense that humans should have.
Sigurado gayod nga labaw pa ako kasusama sa mananap kaysa bisan kinsa nga tawo ug wala akoy panabot sa tawo.
3 I have not learned [how to become] wise and I do not know [much] about God.
Wala ako nakakat-on sa kaalam, ni aduna akoy kahibalo Kaniya nga Balaan.
4 [But let me say this]: No one [RHQ] has ascended to heaven [to find out what God is like] and returned [to tell us]. No one [RHQ] has gathered/held the wind in his hand. No one [RHQ] has wrapped the water [in the ocean] in [a piece of] cloth, and no one [RHQ] has established the boundaries of the earth. [If you know who has done those things, tell me] [RHQ] his name, and the names of his children [SAR]! [But you do not know who has done those things, so you cannot speak with authority about what God is like].
Kinsa ba ang miadto sa langit ug mikanaog? Kinsa ba ang nakatigom sa hangin diha sa walay sulod niyang mga kamot? Kinsa ba ang nakatigom sa katubigan diha sa panapton? Kinsa ba ang nagpahimutang sa kinutoban sa kalibotan? Unsa man ang iyang ngalan, ug unsa man ang ngalan sa iyang anak? Sigurado nga nasayod gayod kamo!
5 Everything that God has said is true; he is [like] a shield [MET] for all those who request him to protect them.
Ang matag pulong sa Dios napamatud-an na, siya ang taming niadtong modangop kaniya.
6 Do not add to (OR, change) what God has said; if you do that, he will rebuke you and show that you are lying.
Ayaw dugangi ang iyang mga pulong, o pagabadlongon ka niya, ug mapamatud-an ka nga bakakon.
7 [God], I ask you to do two things for me; [please] do them before I die:
Naghangyo ako kanimo ug duha ka butang, ayaw intawon ihikaw kini gikan kanako sa dili pa ako mamatay:
8 Help me never to lie or deceive [people] and do not cause me to become poor or to become rich. [Just] give me the food that I need;
Ipahilayo gikan kanako ang mga walay pulos nga pulong ug mga bakak. Ayaw ako hatagi ug kawalad-on ni mga bahandi, ihatag lamang kanako ang pagkaon nga akong gikinahanglan.
9 because if I become rich, I might say that I do not [RHQ] know you and that I do not need you; and if I become poor, I might dishonor you by stealing things.
Kay kung hatagan mo ako ug sobra, tingali ug ilimod ko ikaw ug moingon, “Kinsa man si Yahweh?” O kung mahimo akong kabos, makapangawat ako ug mapasipad-an ang ngalan sa akong Dios.
10 Do not (slander/say bad things about) a worker to his boss; if you do that, the worker will curse you, and cause you to have trouble.
Ayaw daota ang ulipon atubangan sa iyang agalon, o pagatunglohon ka niya ug pagailhon ka nga sad-an.
11 [I will list four kinds of evil things that people do]: Some people curse their fathers and do not [ask God to] bless their mothers.
Ang kaliwatan nga magtunglo sa ilang amahan ug wala magpanalangin sa ilang inahan,
12 Some people think that they are perfect, but [really] they have never been cleansed from their guilt for committing disgusting sins.
mao kana ang kaliwatan nga putli sa ilang kaugalingong mga mata, apan wala sila nahugasan sa ilang mga hugaw.
13 Some people are very proud; they think that they are very good and they despise others.
Mao kana ang kaliwatan—mga mapahitas-on sa ilang mga mata ug nagpataas sa ilang mga tabontabon sa mata! —
14 Some people [act very cruelly toward others]; [it is as though] [MET] they have teeth that are [like] sharp knives; they severely oppress poor [people] and try to cause them to disappear from the land.
sila ang kaliwatan nga daw mga espada ang ilang mga ngipon, ug ang ilang mga panga daw mga kutsilyo, mao nga mahimo nilang lamyon ang mga kabos gikan sa kalibotan ug ang mga nagakinahanglan gikan sa taliwala sa katawhan.
15 Leeches [are always wanting more blood to suck]; [similarly, greedy people are always] saying “Give [me some]!” or “Give [me more]!” [MET] There are four things that are never (satisfied/content with what they have); they always want more [LIT]:
Ang mga alimatok adunay duha ka anak nga mga baye, “Hatag ug hatag,” mihilak sila. Adunay tulo ka butang nga dili gayod matagbaw, upat nga dili moiingon ug, “Igo na”:
16 The place where the dead people are; women who do not have any children; ground that needs water/rain; and a fire that always needs more wood. (Sheol h7585)
Ang Seol, ang sabakan nga dili makapanamkon, yuta nga giuhaw sa tubig, ug ang kalayo nga dili moingon ug, “Igo na.” (Sheol h7585)
17 Those who [SYN] make fun of their fathers or refuse to obey their mothers (OR, despise their aged mothers) should [die and] have their eyes pecked out by crows, and the [rest of their corpses should be] fed to the vultures.
Ang mata nga nagatamay sa amahan ug nagasupak sa inahan, pagatukaon ang iyang mga mata pinaagi sa mga uwak sa walog, ug kan-on siya sa mga agila.
18 There are four things that are wonderful to me, [but] I do not understand any of them:
Adunay tulo ka mga butang nga kahibulongan kaayo alang kanako, upat nga dili nako masabtan:
19 How eagles fly in the sky, how snakes [are able to] move/crawl across a big rock, how ships sail on the seas, and how a man falls in love with a woman.
ang dalan sa agila sa kawanangan; ang dalan sa bitin nga anaa sa bato; ang dalan sa sakayan nga anaa sa kinalaloman nga bahin sa dagat; ug ang dalan sa lalaki uban sa batan-ong babaye.
20 This is what a woman who (is not faithful to/does not have sex only with) her husband does: She commits adultery [EUP], and [then] bathes and says, “I have not done anything that is wrong!”
Mao kini ang dalan sa babaye nga mananapaw— mokaon siya ug iyang trapohan ang iyang baba ug moingon, “Wala akoy nabuhat nga sayop.”
21 There are four things that no [one in] the world can tolerate:
Adunay tulo ka mga butang nga makapatay-og sa kalibotan ug ang ikaupat dili kini molahutay:
22 [What] a slave [does who] becomes a king, a foolish person eating [too much] food,
kung mahimong hari ang usa ka ulipon; kung ang buangbuang mapuno sa pagkaon;
23 [what] a woman who is hated [does when she] gets married, and [what] a female servant [does when she] becomes the boss instead of her mistress.
kung magminyo ang babaye nga gikasilagan; ug kung ang sulugoong babaye mopuli sa dapit sa iyang agalong babaye.
24 [There are] four animals on the earth that are small, but they are very wise:
Upat ka mga butang sa kalibotan nga gagmay apan maalamon kaayo:
25 Ants are not strong, but they store up food during the summer [in order to have it during the winter].
ang mga lamigas nga mga binuhat dili kusgan, apan nag-andam sila sa ilang mga pagkaon panahon sa ting-init;
26 Rock badgers [also] are not strong, but they make their homes among the rocks [where they will be safe].
ang mga ilaga sa bato dili kusgan nga mga binuhat, apan nagbuhat sila sa ilang balay sa kabatoan.
27 Locusts do not have a king, but they march like [the soldiers in] an army.
Ang mga dulon walay hari, apan silang tanan magpanon nga han-ay.
28 Lizards/Geckos [are very small and] you can hold them in your hand, but they are [cleverly able to get] inside kings’ palaces.
Ang taluto, makuptan mo kini sa duha nimo ka mga kamot, apan makita sila sa mga palasyo sa hari.
29 [There are] four animals that strut around and look very impressive while they walk [DOU]:
Adunay tulo ka mga butang nga halangdon lantawon sa ilang pagtikang ug upat nga halangdon lantawon kung unsa sila molakaw:
30 Lions, which are stronger than all other animals and are not afraid of any of them;
ang lion, ang labing kusgan taliwala sa mga ihalas nga mananap— walay talikdan niini gikan sa tanan;
31 male goats, strutting roosters, and kings who (parade/walk proudly back and forth) in front of the people whom they rule.
ang hambog nga sunoy; ang kanding; ug ang hari diin ang iyang mga sundalo anaa sa iyang tupad.
32 If you have acted foolishly, exalting yourself, or if you been planning [to do something] evil, stop it immediately [IDM]!
Kung ikaw nagpakabuang, nagdayeg sa imong kaugalingon, o naglaraw ka ug daotan— ibutang ang imong kamot sa imong baba.
33 If you churn milk, it produces butter/curds, and if you hit [someone hard on his] nose, [his nose] bleeds; similarly, if you do something to cause [people to become] angry, strife [usually] results.
Ingon nga ang pagkutaw sa gatas makahimo ug mantekilya ug ingon nga magdugo ang ilong sa tawo kung lubagon kini, busa ang mga buhat nga gibuhat sa kasuko magahatag kini ug panagbingkil.
