Panultihon 24
1 Ayaw kasina niadtong mga daotan, ni magtinguha sa pagpakig-uban kanila,
Don't be jealous of evil people; don't long to spend time with them,
2 tungod kay ang ilang mga kasingkasing naglaraw ug kadaot ug ang ilang mga ngabil nagsulti mahitungod sa kasamok.
for they think up cruel plans and discuss how to cause trouble.
3 Pinaagi sa kaalam natukod ang balay ug pinaagi sa panabot napabarog kini.
A house is built by wisdom; its foundation is made secure through understanding.
4 Pinaagi sa kahibalo napuno ang mga lawak sa tanang bililhon ug maanindot nga mga bahandi.
Its rooms are filled by knowledge with all kinds of valuable and beautiful objects.
5 Kusgan ang manggugubat sa kaalam, ug ang tawo sa kahibalo makadugang sa iyang kusog;
If you have wisdom, you are strong; if you have knowledge, your power increases,
6 kay pinaagi sa maalamon nga paggiya makaasdang ka sa imong pagpakiggubat ug uban sa daghang mga magtatambag adunay kadaogan.
for with wise guidance you can go to war; you will be victorious by having many good advisors.
7 Ang kaalam hataas kaayo alang sa usa ka buangbuang; wala niya bukha ang iyang baba diha sa ganghaan.
Wisdom goes over the heads of stupid people; they have nothing to contribute when important matters are discussed.
8 Adunay naglaraw nga magbuhat ug daotan— gitawag siya sa mga tawo nga agalon sa daotang mga laraw.
Anyone who plans to do evil will be seen as a troublemaker.
9 Sala ang binuang nga laraw ug biaybiayon sa mga lalaki ang mga matamayon.
Plans thought up by stupid people are sinful. Everyone hates those who are scornful of others.
10 Kung magmaluyahon ka uban ang kahadlok sa adlaw sa kasamok, nan diyutay ra ang imong kusog.
If you give up in times of trouble, it shows how weak you are.
11 Luwasa kadtong gidala ngadto sa kamatayon ug kupti kadtong nagsusapinday ngadto sa ihawanan.
Rescue those who are being led away to be executed; save those who are stumbling on their way to be slaughtered.
12 Kung moingon ka, “Tan-awa, wala kami nasayod mahitungod niini,” ang nagtimbang-timbang sa kasingkasing wala ba siya makasabot sa imong giingon? Ug siya nga nagabantay sa imong kinabuhi, wala ba siya masayod niini? Ug dili ba ihatag sa Dios sa matag usa ang angay kaniya?
If you say, “Look, we didn't know anything about this,” don't you think the God who judges your motives will see what's happening? He who watches over you knows, and he will pay people back for what they've done.
13 Akong anak nga lalaki, pagkaon ug dugos tungod kay maayo kini, tungod kay ang tinulo sa balayan sa putyokan tam-is sa imong pagtilaw.
My son, eating honey is good for you; the honeycomb tastes sweet.
14 Mao usab ang kaalam alang sa imong kalag— kung makaplagan mo kini, aduna gayoy kaugmaon ug ang imong paglaom dili mahanaw.
In the same way, you should know that wisdom is good for you; if you find it, there will be a future for you, and your hope will not be crushed.
15 Ayaw pangatang sama sa daotan nga mosulong sa balay sa matarong. Ayaw gubaa ang iyang pinuy-anan!
Don't be like a criminal waiting to ambush the home of good people; don't attack the place where they live.
16 Kay mapukan ang matarong sa makapito ka higayon ug mobarog pag-usab, apan malaglag ang daotan pinaagi sa katalagman.
Those who do right may fall down seven times, and still get up again; but the wicked are brought down by disaster.
17 Ayaw paglipay sa dihang mapukan ang imong kaaway ug ayaw tugoti nga magmaya ang imong kasingkasing sa dihang mahisukamod siya,
Don't celebrate when your enemies fall; don't be glad when they trip up,
18 o makakita si Yahweh ug dili na itugot ug iiway niya ang iyang kapungot diha kaniya.
otherwise when the Lord sees it, he'll be unhappy with you and won't punish your enemies as he planned.
19 Ayaw kabalaka tungod sa mga nagabuhat ug daotan, ug ayaw kasina sa mga tawong daotan,
Don't get all upset over the wicked, or be jealous of those who do wrong,
20 kay walay kaugmaon ang tawong daotan ug pagapalungon ang lampara sa mga tawong daotan.
for evil people have no future—the lamp of the wicked will be snuffed out.
21 Kahadloki si Yahweh, ug kahadloki ang hari, akong anak nga lalaki; ayaw pakig-uban niadtong nakigbatok tali kanila,
My son, honor the Lord and the king, and don't join those who are rebellious,
22 kay ang ilang katalagman moabot dayon ug kinsa man ang masayod sa gidak-on sa kalaglagan nga moabot gikan kanilang duha?
for disaster will suddenly fall on them. Who knows how the Lord and king will punish them?
23 Kini usab ang mga panultihon sa maalamon. Ang dili makatarunganon nga paghukom sa katungod diha sa balaod dili maayo.
These are more sayings of the wise: Showing favoritism when passing judgment is wrong.
24 Si bisan kinsa nga mosulti ngadto sa sad-an, “Anaa ka sa katarong,” matinunglo sa mga tawo ug kasilagan sa kanasoran.
Those who tell the guilty, “You're innocent,” will be cursed by the people and hated by the nation,
25 Apan magmalipayon kadtong mobadlong sa daotan ug ang mga gasa sa pagkamaayo moabot kanila.
while those who convict the guilty will be appreciated, and will receive a rich blessing.
26 Siya nga mohatag ug tinud-anay nga tubag naghatag usab ug halok sa mga ngabil.
An honest answer is a kiss on the lips.
27 Andama ang imong buluhaton sa gawas, ug himoa nga andam ang tanan alang sa imong kaugalingon diha sa uma; human niana, tukora ang imong balay.
Do the work you need to do outside first, then prepare and sow your fields, and only after that start building your house.
28 Ayaw pagsaksi batok sa imong silingan kung wala kay kapasikaran ug ayaw panglimbong pinaagi sa imong mga ngabil.
Don't testify against your neighbors without having a good reason, and don't tell lies.
29 Ayaw pag-ingon, “buhaton ko kaniya kung unsa ang iyang gibuhat kanako; balosan ko siya tungod sa iyang gibuhat.”
Don't say to yourself, “I'm going to do to him what he did to me! I'll pay him back for what he's done!”
30 Miagi ako sa uma sa tawong tapolan, agi sa parasan sa tawong walay alamag.
I walked past the field of a lazy man, past a vineyard of someone with no sense.
31 Mitubo ang mga tunok bisan asa, ang yuta naputos sa mga sampinit, ug nahugno ang paril nga hinimo sa bato.
It was all overgrown with thorns, the ground was covered with weeds, and the stone wall had fallen down.
32 Unya ako kining nakita ug gihunahuna; mitan-aw ako ug nadawat ang gitudlo.
As I looked I thought about it, and what I saw taught me a lesson:
33 Ang diyutay nga pagkatulog, ang diyutay nga hinanok, ang diyutay nga pagkiyugpos sa mga kamot aron mopahulay—
You may say, “Please, just a little more sleep, a little longer snooze, a little more folding of the arms to rest”—
34 ug ang kawalad-on nagapadulong nga nagpanon nganha kanimo, ug ang imong mga gikinahanglan sama sa sundalo nga sinangkapan sa hinagiban.
and poverty will attack you like a robber, destitution like an armed warrior.
